Người giữ "hồn Then" ở Tuyên Quang |
|---|
|
>PHẠM YẾN Bằng đam mê và tình yêu với văn hóa của dân tộc Tày, gần 20 năm qua, ông Ma Văn Đức, dân tộc Tày, tổ 21, phường Tân Hà, thành phố Tuyên Quang, tỉnh Tuyên Quang, đã dành nhiều thời gian và công sức sưu tầm, nghiên cứu, dịch nghĩa, viết sách về các cung Then cổ, hát Quan làng, hát Cọi… của dân tộc Tày ở Tuyên Quang. Với tâm huyết và kiến thức phong phú của mình, ông Đức được biết đến như người giữ “hồn Then” ở Tuyên Quang.  Giọng nói sang sảng, dáng người nhanh nhẹn và luôn tràn đầy năng lượng… là những ấn tượng đầu tiên của chúng tôi khi gặp ông Ma Văn Đức. Sinh năm 1951, trước khi được biết đến như một “nhà nghiên cứu” về văn hóa dân tộc Tày ở Tuyên Quang, ông Đức đã từng đảm nhiệm các công việc ở các vị trí khác nhau: Chủ tịch UBND huyện Na Hang (Tuyên Quang); Phó giám đốc Sở Văn hóa thể thao và Du lịch tỉnh Tuyên Quang… Năm 2011, ông nghỉ hưu theo chế độ. Ông Đức sinh ra và lớn lên ở huyện vùng cao Na Hang, nơi có đông đồng bào dân tộc Tày sinh sống nên ngay từ nhỏ ông đã được tiếp xúc với những làn điệu Then, Cọi… Theo năm tháng, tình yêu đối với những lời ca, tiếng hát, những giá trị văn hóa truyền thống của dân tộc Tày ngày càng lớn dần lên trong ông. Sau khi học xong chuyên nghiệp ông đi làm, vì công việc bận rộn nên ông chưa có nhiều thời gian nghiên cứu, tìm hiểu sâu hơn về Then. Năm 1999, sau khi về công tác tại Sở Văn hóa thể thao và Du lịch tỉnh Tuyên Quang được 2 năm, ông được giao thực hiện Chuyên đề về Then Tày ở Tuyên Quang. Thực hiện Chuyên đề này, ông đi nhiều nơi, có nhiều điều kiện tiếp xúc với các nghệ nhân am hiểu về Then, Cọi trên địa bàn tỉnh. Càng tìm hiểu ông càng nhận thấy những giá trị nhân văn sâu sắc trong những lời Then… nên sau khi thực hiện xong Chuyên đề, ông vẫn tiếp tục tìm hiểu, sưu tầm những bài Then cổ… gìn giữ chúng trước nguy cơ bị mai một.  Với mong muốn bảo tồn những giá trị văn hóa truyền thống của dân tộc Tày cho các thế hệ sau, gần 20 năm qua, ông Đức đã không ngại khó khăn, vất vả, sắp xếp thời gian và công việc tìm về những huyện vùng sâu, vùng xa trên địa bàn tỉnh Tuyên Quang, những nơi có đông đồng bào dân tộc Tày sinh sống: Na Hang, Chiêm Hóa… Ông gặp các nghệ nhân cao tuổi để tìm hiểu, sưu tầm Then cổ và Văn Quan làng (hát Văn Quan làng, một nghi lễ truyền thống được thực hiện trong đám cưới của người Tày). Sau nhiều năm nỗ lực đến nay ông Đức đã sưu tầm đầy đủ 81 cung Then cổ với gần 20.000 câu thơ thất ngôn trên địa bàn tỉnh và hơn 100 cung Văn Quan làng. Ông phối hợp với nghệ nhân Tống Đại Hồng và Lương Long Vân tập hợp, tuyển chọn, biên soạn, phát hành 300 cuốn sách “Văn Quan làng Tuyên Quang”, gồm 162 cung, ký tự bằng chữ Tày Latin và chữ Tày Hán nôm, dịch nghĩa ra tiếng Việt. Đồng thời, ông Đức cũng đã hoàn thành việc giới thiệu và dịch nghĩa từ tiếng Tày sang tiếng Kinh 81 cung Then cổ Tuyên Quang, tài liệu này đã được Hội Văn học Dân gian Việt Nam in thành bộ sách Then cổ Tuyên Quang với 4 tập. Đây là bộ sách giới thiệu về Then cổ đầu tiên ở Tuyên Quang. Ngoài ra, ông Đức còn dành nhiều thời gian chọn lọc một số cung, đoạn Then cổ giàu nội dung giáo dục đạo đức, lối sống lành mạnh, ca ngợi cảnh đẹp thiên nhiên, tình yêu lứa đôi, tình yêu quê hương và những tích truyện hay có cảm xúc thẩm mỹ cao phổ biến cho Đoàn Nghệ thuật Dân tộc tỉnh Tuyên Quang; các câu lạc bộ hát then, đàn tính trong tỉnh dàn dựng, biểu diễn phục vụ công chúng. Ông còn sáng tác lời mới (thơ song ngữ) và trực tiếp truyền dạy một số làn điệu Then cho học sinh một số trường Trung học cơ sở và Trung học phổ thông trên địa bàn tỉnh Tuyên Quang trong các chương trình ngoại khóa, tiết học tích hợp…  Ông Đức còn tham gia viết 3 chuyên đề nghiên cứu về Then trong hồ sơ khoa học cấp tỉnh đề nghị Then là di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại: Khái quát chung về di sản Then của dân tộc Tày tỉnh Tuyên Quang; Bảo tồn không gian nghệ thuật, đạo cụ của di sản Then Tuyên Quang; Bảo tồn một số cung Then cổ, một số làn điệu Then. Hiện nay, ông Đức đã nghiên cứu và hoàn thành việc dịch nghĩa thêm 2 chuyên đề: Bảo tồn các đạo cụ, trang phục của những người hát Then cổ Tuyên Quang; Lễ cầu hồn của người Tày. Những tài liệu này có thể cung cấp những kiến thức cơ bản về Then ở Tuyên Quang cho người muốn tìm hiểu. Vừa sắp xếp lại những tập sách mình đã viết, ông Đức chia sẻ: Then là linh hồn của các dân tộc Tày, Thái, Nùng. Then là bộ môn văn học dân gian tổng hợp, vì trong Then có hát, múa, nhạc, họa, thơ, truyện cổ. Then ra đời cùng với sự xuất hiện nhu cầu tâm linh, tín ngưỡng của các dân tộc Tày, Thái, Nùng. Then và các khúc hát Then là thể loại dân ca nghi lễ tín ngưỡng đặc trưng, tiêu biểu với nội dung và nghệ thuật rất phong phú, các khúc hát Then thường nhằm cầu cho vạn vật được bình an, con người khỏe mạnh, mùa màng bội thu, luôn hướng con người làm điều thiện, tránh điều ác… Ông Đức cũng cho biết thêm: Then cổ Tày Tuyên Quang cũng giống then cổ một số địa phương khác đều là hình thức sinh hoạt văn hóa tín ngưỡng, phản ánh thế giới tâm linh của người Tày. Đó là những khúc hát, điệu múa, âm nhạc thuộc thể loại dân ca nghi lễ do những người làm nghề then thực hiện trong không gian các lễ cúng then kỳ yên giải hạn, chữa bệnh, then cấp sắc, then buồn, then vui, cầu mùa, cầu phúc, cầu tài lộc có con cái nối dõi tông đường… Với những cống hiến của mình trong việc bảo tồn và phát huy giá trị di sản Then, năm 2015 ông Đức vinh dự được Chủ tịch nước phong tặng danh hiệu Nghệ nhân Ưu tú loại hình Nghệ thuật trình diễn dân gian, tỉnh Tuyên Quang, nghệ nhân đã có cống hiến xuất sắc trong giữ gìn và phát huy di sản văn hóa của dân tộc, góp phần vào sự nghiệp xây dựng chủ nghĩa xã hội và bảo vệ Tổ quốc. Chia sẻ về những mong muốn và dự định trong thời gian tới, ông Đức cho biết: Mong muốn lớn nhất của tôi là những giá trị di sản Then được các cấp các ngành cùng chung tay gìn giữ và phát huy. Hiện nay, tôi đang nghiên cứu về Then quạt để chuẩn bị xuất bản thêm cuốn sách về sự khác nhau giữa Then quạt và Then tính. Tôi hy vọng thời gian tới, di sản Then không chỉ được người dân trong nước biết đến mà Then còn “vượt núi” vươn ra thế giới và được nhiều người trên thế giới biết đến di sản văn hóa đặc sắc này...  Ông Nguyễn Vũ Phan, Giám đốc Sở Văn hóa thể thao và Du lịch tỉnh Tuyên Quang cho biết: Nghệ nhân Ma Văn Đức là một trong những nghệ nhân rất am hiểu về hát Then cũng như những nét văn hóa đặc sắc của đồng bào dân tộc Tày. Nhờ có sự tận tâm, nỗ lực của ông trong việc nghiên cứu, sưu tầm, dịch sách… nên kho tài liệu về di sản Then của tỉnh Tuyên Quang thêm phong phú, đa dạng. Ông cũng có đóng góp rất lớn trong việc hoàn thiện hồ sơ khoa học cấp tỉnh đề nghị Then là di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại. Bên cạnh đó, ông còn là người rất tâm huyết trong việc truyền dạy, vận động cộng đồng người Tày cùng gìn giữ bản sắc dân tộc. Ông là tấm gương điển hình về giữ gìn và phát huy những giá trị văn hóa truyền thống tốt đẹp để mọi người học tập và noi theo… |
| Các bài viết về chuyên đề: |
| Thú chơi Film và người Hà Nội |
| Thông điệp báo chí từ những bức vẽ ngoài đường phố |
